Έλληνες εικονογράφοι παιδικών βιβλίων

Μετά την πολύ όμορφη συζήτηση με τα μέλη της αγαπημένης ομάδας του facebook για το παιδικό βιβλίο που αφορούσε Έλληνες συγγραφείς παιδικών βιβλίων μου δημιουργήθηκε μια νέα απορία. Το παιδικό βιβλίο, όπως έχω πει ξανά και δεν θα σταματήσω να λέω, είναι πρωτίστως και κυρίως η εικονογράφηση του. Όσο εμείς διαβάζουμε στο παιδί, ιδιαιτέρως προσχολικής ηλικίας που τα γράμματα για εκείνο δεν είναι παρά μαύρα ανεξερεύνητα σημάδια, εκείνο βυθίζεται στις εικόνες που του ανοίγουμε μπροστά του. Ίσως, παράλληλα με την ιστορία που ακούει με τη φωνή μας, εκείνο να δημιουργεί μια νέα ιστορία μέσα από τα χρώματα και τις εικόνες που παρατηρεί. Σίγουρα, όμως, τα λόγια μας γίνονται περισσότερο κατανοητά μέσω της οπτικής αναπαράστασής τους. Παράλληλα, το μάτι εξασκείται στην τέχνη, μια τέχνη που αργότερα θα προσπαθήσει να μιμηθεί στις ζωγραφιές του.

Συγγραφείς παιδικών βιβλίων

Κοιτάζοντας την παιδική βιβλιοθήκη που σιγά σιγά χτίζουμε παρατήρησα ότι σχεδόν όλα τα βιβλία είναι ξένων συγγραφέων. Κι αυτό με έβαλε σε σκέψεις. Ένας εκδοτικός οίκος που εκδίδει έναν ξένο και μάλλον άκρως επιτυχημένο συγγραφέα παίρνει μηδενικό ρίσκο έκδοσης. Σαφώς είναι ωραίο να γνωρίζουμε υπέροχα έργα διαφορετικών κουλτουρών, αλλά από την άλλη κάπως πρέπει να αναδειχθεί η εγχώρια πολιτιστική δημιουργία και να διαδωθεί εκτός συνόρων. Ο εκδοτικός οίκος είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή επιχείρηση και αυτός είναι ο μαγικός κόσμος της εκδοτικής βιομηχανίας που πάντα θα θαυμάζω.

Ένας ξεχωριστός εκδοτικός οίκος

Ένας εκδοτικός οίκος που κατοικοεδρεύει σε γνώριμα μέρη δημιουργήθηκε για να πρωτοτυπήσει καθώς επιλέγει να συνεργαστεί με σπουδαίους καλλιτέχνες. Βέβαια σπουδαίοι καλλιτέχνες υπάρχουν πολλοί αλλά τόσο σπουδαίοι όσο τα μικρά παιδιά δεν υπάρχουν άλλοι και νομίζω ούτε άλλος εκδοτικός οίκος υπάρχει που να έχει τέτοιο εκπληκτικό εκδοτικό πλάνο και σχέδιο.

Ταξίδι στην Αλγερία

Λογοτεχνικά ταξίδια. Υπέροχα ταξίδια σε μέρη που δεν γνωρίζεις και ούτε είχες σκοπό να επισκεφθείς διά ζώσης. Τέτοια ταξίδια μας προσφέρουν απλόχερα τα βιβλία. Και γνώσεις. Αυτός είναι ο ορισμός ενός καλού λογοτεχνικού βιβλίου. Όταν μέσα από τις σελίδες του μας κάνει πιο πλούσιος. Τα βιβλία είναι τα πλούτη μας. Η Καουτέρ Αντιμί, μια συγγραφέας που έχει την ίδια ηλικία με εμένα, κατάγεται από το μακρινό Αλγέρι αλλά ζει στο Παρίσι. Μέσα από "Τα πλούτη μας" θέλησε να μας μιλήσει για την πόλη στην οποία γεννήθηκε και να μας παρουσιάσει τη ζωή ενός βιβλιοανθρώπου. Τι σπουδαία συγκυρία, να γνωρίζεις μια πόλη, λίγο από την ιστορία της και έναν εκδότη. Έναν εκδότη που δεν είχες ακούσει τίποτα γι' αυτόν έως τώρα. Ούτε για το Αλγέρι.

Υπάρχει ανισότητα στον κόσμο του βιβλίου;

Μιας και διανύω περίοδο που διαβάζω μανιωδώς αγγλικά κείμενα θα σας παρουσιάσω μια είδηση που επέλεξα να διαβάζω ξανά και ξανά κι έχει τελικά καταφέρει να με διχάσει. Το 2015 η συγγραφέας Kamila Shamsie που κατάγεται από το Πακιστάν αλλά ζει στην Αγγλία, αποφάσισε να κάνει ένα κάλεσμα προς τους εκδότες της Αγγλίας. Καθώς το 2018 είναι ένα εορταστικό έτος στο Ηνωμένο Βασίλειο γιατί κλείνουν 100 χρόνια από τότε που οι γυναίκες άρχισαν να ψηφίζουν, αποφάσισε να κάνει μία πρόταση για να εορταστεί λίγο παραπάνω το γυναικείο φύλο. Ζήτησε, λοιπόν, το έτος 2018 να ονομαστεί "year of publishing women" και όλοι εκδότες να εκδίδουν και να μεταφράζουν μόνο γυναίκες συγγραφείς. Με αυτόν τον τρόπο, είπε, θα εξισορροπηθεί κάπως η ανισότητα που υπάρχει προς το γυναικείο φύλο.

Αγάπη για το βιβλίο, ενός εκδότη

"Οι ουμανιστικές σπουδές βοηθούν τον άνθρωπο να καταλάβει τον άνθρωπο. Δεν απομακρύνθηκα ούτε στιγμή από αυτή την αλήθεια. Δεν υποτιμούμε τις άλλες σπουδές, όμως με το κομπιούτερ μόνο δεν μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος. Αν δεν διαβάσει το βιβλίο και δεν εθιστεί στη γνώση και την περιέργεια, πώς θα νιώσει τον διπλανό του και τον κόσμο γύρω του;

Στο βιβλίο είμαι 60 χρόνια, εξακολουθώ να το αγαπώ, όπως και τη δουλειά που κάνω, διότι αυτό μου δίνει ζωή.

Από το 1952 ξεκίνησα να εργάζομαι για το βιβλίο. Το 1960 έκανα νέα αρχή με δικό μου παλαιοβιβλιοπωλείο στην οδό Ιπποκράτους 23, σε 10 τ.μ. και έκανα τα πάντα μόνος μου. Το 1978 μετακόμισα απέναντι, στην Ιπποκράτους 8 όπου και βρίσκομαι σήμερα. Πιστεύονται βαθιά στον παιδευτικό λόγο, ταυτίζω το βιβλίο με τη ζωή και την ύπαρξη του ανθρώπου. Ακονίζει το νου, βαθαίνει τον συναισθηματικό κόσμο, καλλιεργεί τη γλώσσα, ξυπνάει τη συνείδηση, προωθεί την αυτογνωσία, ενισχύει την πίστη στις μεγάλες ανθρώπινες αξίες που καταξιώνουν και ομορφαίνουν τη ζωή. Συμβάλλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση συνειδητών και υπεύθυνων πολιτών. Επιμένω ότι, αν έχουμε να προσφέρουμε κάτι στους νέους, αυτό είναι η δυνατότητα να αγαπήσουν το βιβλίο. 
Έχοντας τόσα χρόνια εκδοτικής διαδρομής αλλά και συνδικαλιστικής δράσης αναγνωρίζω πλέον ότι οι εκθέσεις βιβλίων έχουν καταντήσει κοσμικά γεγονότα, δεν προβάλλουν τη βιβλιοφιλία. Αν κάπου πρέπει να προβληθεί το βιβλίο είναι μέσα στο σχολείο. Να γίνει αναπόσπαστο μέρος της σχολικής ζωής του παιδιού από την πρώτη τάξη του δημοτικού ως το τελευταίο έτος του Πανεπιστημίου. Εκεί πρέπει να πάνε οι συγγραφείς και οι εκδότες, στις τάξεις και στα αμφιθέατρα. Παράλληλα, θεωρώ ότι πρέπει να δίνονται κίνητρα στους νέους. Να δίνουμε τη δυνατότητα οι εκδότες, σε συνεργασία με το Υπουργείο Παιδείας, σε μαθητές και φοιτητές να αγοράζουν με έκπτωση λογοτεχνικά και ιστορικά βιβλία. Τα παιδιά πρέπει να μπουν στα βιβλιοπωλεία. Πρέπει να στήσουμε συγκροτημένες και επαρκείς βιβλιοθήκες στο σχολείο, στις γειτονιές στους δήμους. Ωστόσο, γνωρίζω καλά πως πάνω απ' όλα απαιτείται πολιτική βούληση και ένα αξιόπιστο εκπαιδευτικό σύστημα. Αναγνωρίζω όμως ότι στον εκδοτικό τομέα έχουν γίνει σημαντικά βήματα. Ευτυχώς σήμερα είναι αρκετοί εκδότες, μικροί και μεγάλοι, που εκδίδουν ποιοτικό βιβλίο. Ακόμα σημαντικότερο είναι ότι υπάρχει και παιδικό βιβλίο ποιότητας. Κι αν κάτι έχω να συμβουλεύσω έναν νέο εκδότη, δεν είναι άλλο από το να βγάζει καλά βιβλία και να μην περιμένει να γίνει αμέσως πλούσιος. Η ποιότητα σε καθιερώνει. Γιατί ο αναγνώστης που θα πάρει ένα βιβλίο στα χέρια του και θα το καμαρώσει, ποτέ δεν θα το πετάξει, δεν θα το εγκαταλείψει ούτε το βιβλίο, ούτε τον εκδότη του."

Περί εξαντλημένων εκδόσεων κι άλλων δεινών

Πόσο αποθηκευτικό χώρο άραγε θα χρειαζόταν να έχει στη διάθεσή του ένας εκδοτικός οίκος για να διαθέτει στοκ όλων των τίτλων που έχει εκδώσει από την αρχή της λειτουργίας του; Πόσα κτίρια θα πρέπει να μισθώνει ή να κατέχει στην ιδιοκτησία του γεμάτα ράφια με τα αντίτυπα όλων των τίτλων του ώστε να είναι σε θέση να διαθέσει ένα αντίτυπο σε εκείνον τον έναν αναγνώστη που κάποια στιγμή θα θελήσει να το διαβάσει; Κι υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι στην Ελλάδα με πολυετή εκδοτική πορεία, η οποία αριθμεί χιλιάδες εκδόσεις. Πόσος χώρος για αποθηκευμένα πολλά αντίτυπα χιλιάδων τίτλων που περιμένουν τους αναγνώστες τους. Γιατί όλα τα βιβλία έχουν δυνητικούς αναγνώστες κι όλοι οι τίτλοι του εκδοτικού οίκου θα πρέπει να κυκλοφορούν ή να βρίσκονται κάπου περιμένοντας. Τότε θα είχαμε βιομηχανία εκδοτικών οίκων. Υπάρχουν και εκδοτικοί οίκοι, βέβαια, που δεν άντεξαν στο χρόνο κι έκλεισαν με αποτέλεσμα οι τίτλοι, η οποίοι έχτιζαν τον εκδοτικό τους κατάλογο να ορφανέψουν μέχρι που κι αυτοί εντέλει εξαφανίστηκαν καθώς κανένας άλλος εκδοτικός δεν τα υιοθέτησε. Κι είναι πολλοί οι εκδοτικοί οίκοι, από τις αρχές του 20ού αιώνα που ξεκινά η ιστορία τους, οι οποίοι εξέδωσαν και μετά έκλεισαν, ορισμένοι μάλιστα με σημαντική ιστορία και πλούσιο εκδοτικό κατάλογο.

Και τα βιβλιοπωλεία πόσο χώρο να έχουν κι αυτά για να χωρέσουν όλη την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Κι είναι μεγάλη η ελληνική βιβλιοπαραγωγή αριθμεί χιλιάδες τίτλους από εκατοντάδες εκδοτικούς οίκους που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο μικρό αναγνωστικό κοινό, βέβαια αν είναι μικρό ακόμη δεν το ξέρουμε με σιγουριά. Μα τα σημερινά βιβλιοπωλεία, μικρά ή μεγάλα δεν έχει σημασία, μετά βίας χωράνε την βιβλιοπαραγωγή των δύο τριών τελευταίων χρόνων κι αυτή όχι όλη. Ίσως να έχουν κι ορισμένους τίτλους του παρελθόντος ανάλογα με το γούστο του κάθε βιβλιοπώλη. Κι όταν μιλάμε για γούστο, τότε σίγουρα μιλάμε για τα μικρά βιβλιοπωλεία, τα συνοικιακά. Μα κι αυτά, πόσα βιβλία να χωρέσουν και πόσο ρίσκο να πάρει αυτός ο μικρός επιχειρηματίας μην τυχόν του ξεμείνουν στα ράφια βιβλία απούλητα που τελικά θα τα πληρώσει από την τσέπη του. Εκτός κι αν είσαι το amazon κι έχεις στη διάθεσή σου χώρους σαν αυτόν που φαίνεται στην παραπάνω εικόνα. Εκατοντάδες τ.μ. γεμάτα μεταλλικά ράφια με εκατομμύρια βιβλία ετοιμοπαράδοτα σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Εμείς όμως ζούμε στην Ελλάδα και τα ελληνικά βιβλία απευθύνονται μόνο σε αυτούς τους λίγους που ξέρουν αυτή τη σύνθετη γλώσσα και μένουν κυρίως σε μια συγκεκριμένη γωνιά του πλανήτη.

Οι εκατοντάδες ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι εκδίδουν δεκάδες τίτλους ετησίως, χωρίς το ΕΚΕΒΙ τα νούμερα δεν μπορούμε να τα διευκρινίσουμε. Όλοι παίρνουν ρίσκο, κάποιοι μικρότερο, κάποιοι μεγαλύτερο. Κανείς δεν ξέρει αν αυτό το βιβλίο που πρόκειται να εκδοθεί θα έχει επιτυχία και πόσο αυτή θα διαρκέσει. Τυπώνουν σε ένα μικρό τιράζ και περιμένουν. Πληρώνουν για να προωθήσουν, όσοι έχουν να πληρώσουν. Παλεύουν για μια θέση περιωπής σε ένα βιβλιοπωλείο με κόσμο, όσοι μπορούν. Αν το τιράζ εξαντληθεί σύντομα επανεκδίδουν άμεσα για να ικανοποιήσουν τη ζήτηση. Οι άνθρωποι ζητούν, κατ' επέκταση τα βιβλιοπωλεία ζητούν και τελικά οι εκδοτικοί οίκοι τυπώνουν και στέλνουν. Αν το τιράζ δεν εξαντληθεί σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα, αρχίζουν τα δύσκολα. Τα αντίτυπα που δεν πουλήθηκαν μένουν στην αποθήκη. Περιμένουν, πόσο; ανάλογα το βιβλίο. Αλλά και πάλι πόσο; Κάποιοι στιγμή ο εκδοτικός οίκος θα χρειαστεί το χώρο που καταλαμβάνουν αυτά τα απούλητα για να τοποθετήσει αντίτυπα νέων τίτλων που ενδεχομένως να έχουν μεγαλύτερη επιτυχία και να επιφέρουν περισσότερο κέρδος. Μα φυσικά, δεν δύναται επιχείρηση δίχως κέρδος. Τα επί χρόνια απούλητα αντίτυπα μιας τελικά αποτυχημένης έκδοσης γίνονται βάρος.

Αν όλες οι λύσεις αποτύχουν και το τιράζ δεν πωληθεί, μία είναι η επόμενη λύση: πολτοποίηση. Ο χώρος είναι σημαντικός και τα απούλητα τον καταλαμβάνουν ασκόπως. Πρέπει γρήγορα κι άμεσα να ξεμπερδεύουμε από αυτό το βάρος. Πέταμα με οικολογική συνείδηση. Από την άλλη, αν με χίλιους κόπους προσφορές και παζάρια, το τιράζ πουληθεί, σίγουρα ο εκδότης δεν θέλει να επανεκδώσει τον συγκεκριμένο τίτλο. Το βιβλίο παύει να κυκλοφορεί, όταν κυκλοφορούσε δεν βρήκε το δρόμο που επιτρέπει σε μια επιχείρηση την υγιή πορεία της. Κι αυτό είναι το σωστό, ο εκδοτικός οίκος γίνεται καλύτερος, μαθαίνει τις ανάγκες του αναγνωστικού κοινού, το βιβλίο ενδεχομένως να ξαναγραφτεί καλύτερο ή να ξαναμεταφραστεί με μεγαλύτερη επιμέλεια. Κάποια στιγμή στο μέλλον. Γιατί αν το βιβλίο τελικά αποδειχθεί ότι δεν ήταν τόσο αποτυχημένο όσο το χαρακτήρισαν κάποιοι που έλαβαν υπόψη μονάχα τις πωλήσεις, θα το βρει το δρόμο του.

Κι έρχεσαι εσύ μετά από χρόνια, μοναχικέ αναγνώστη, που κάποια μυστήρια οδός σε οδήγησε σε αυτό το "αποτυχημένο" βιβλίο και ψάχνεις να βρεις αυτό τον εξαντλημένο τίτλο. Κάποιος που θυμάται το γολγοθά του για να ξεφορτωθεί το βάρος μπορεί να γελάει μαζί σου. Του αναφέρεις τον τίτλο και σου κλείνει το τηλέφωνο στα μούτρα. Ούτε να το ακούει δεν θέλει. Τελείωσε, δεν υπάρχει, εξαντλημένο, το θες; δεν με νοιάζει. Κι έτσι που αρνούνται να ικανοποιήσουν τη ζήτησή σου εσύ πεισμώνεις περισσότερο και το θες ακόμη πιο πολύ από πριν. Λες, δεν μπορεί να άνοιξε η γη και να το κατάπιε, κάπου θα υπάρχει ένα αντίτυπο που να με περιμένει. Αυτές οι εξαντλημένες εκδόσεις μας κάνουν περισσότερο βιβλιόφιλους.

Πάνω σε αυτή την ιδέα γεννιέται μια άλλη επιχείρηση που έρχεται να ικανοποιήσει τη ζήτηση που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί από τα βιβλιοπωλεία και τους εκδοτικούς οίκους, τα παλαιοβιβλιοπωλεία. Ειδικότητά τους οι εξαντλημένες εκδόσεις, τα βιβλία που σταμάτησαν να κυκλοφορούν, εκείνα που πολτοποιήθηκαν, οι εκδοτικοί οίκοι που έκλεισαν, οι τίτλοι που ορφάνεψαν, τα χάρτινα πλάσματα που θεωρήθηκαν αποτυχημένα επειδή δεν πουλήθηκαν. Αυτοί οι δαιμόνιοι παλαιοβιβλιοπώλες (όπως ο Γιάννης του παλαιοβιβλιοπωλείου Ίστωρ της παραπάνω εικόνας) έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη οξυδέρκεια από όλους όσους ανέφερα ως τώρα, ξέρουν να ξεχωρίζουν βιβλία, προσπαθούν να μαντέψουν τις μελλοντικές ανάγκες, δίνουν τιμές εκεί που οι άλλοι τις βρίσκουν έτοιμες. Μα κι αυτά πόσα βιβλία να χωρέσουν; Ξέρεις πόσα τέτοια βιβλία υπάρχουν από την αρχή της τυπογραφίας στα ελληνικά (να το περιορίσουμε με βάση τη γλώσσα); εκατομμύρια. Δεν χωράνε σε ένα μικρό μαγαζί ενός ακόμη πιο μικρού επιχειρηματία.

Κι εδώ έρχεται πια όχι μια επιχείρηση, αφού το χρηματικό κέρδος και οι πωλήσεις δεν είναι ο κύριος σκοπός της, αλλά μια πολιτισμική μονάδα που κοιτά να ικανοποιήσει την ανάγκη του ανθρώπου για ανά-γνώση. Η Εθνική Βιβλιοθήκη κάθε χώρας είναι ο φύλακας της εθνικής βιβλιοπαραγωγής. Εκεί που το κράτος επεμβαίνει στον κόσμο των επιχειρήσεων, αφήνει έξω τους επιχειρηματικούς όρους, και επωφελείται από το πολιτισμικό αγαθό που παράγουν αυτοί. Βάσει νόμου, ο κάθε εκδοτικός οίκος υποχρεούται να αποστέλλει δύο αντίτυπα των βιβλίων που εκδίδει. Είναι αυτά τα δύο βιβλία που θα μείνουν ακόμη κι αν όλα τα άλλα εξαφανιστούν. Κι έχει τους απαραίτητους χώρους μια βιβλιοθήκη για να στεγάσει αυτά τα εκατομμύρια βιβλία; Θα πρέπει να τους βρει το κράτος που ενδιαφέρεται για τον εθνικό πολιτισμό περισσότερο από μια επιχείρηση. Να, η δική μας Εθνική Βιβλιοθήκη μόλις απέκτησε το κτίριο που θα χωρέσει όλους τους θησαυρούς της, τα ολοκαίνουρια ράφια είναι άδεια και περιμένουν να γεμίσουν, όπως φαίνεται και στην εικόνα. Βέβαια δεν είναι μόνο το κτίριο είναι και η τάξη που θα πρέπει να μπει. Γιατί το υλικό υπήρχε και πριν αλλά καθώς δεν υπήρχε ο κατάλληλος χώρος ήταν εγκλωβισμένο σε κούτες χωρίς να ξέρει κανείς την ύπαρξή του ή την ακριβή τοποθεσία του, δεν ήταν Εθνική Βιβλιοθήκη ήταν (κι εξακολουθεί για την ώρα να είναι) μια εθνική αποθήκη βιβλίων. Και βέβαια δεν γίνεσαι βιβλιοθήκη όταν αποκτήσεις ράφια.

Μα είναι στην Αθήνα κι οι αναγνώστες είναι σκόρπιοι στην Ελλάδα, θα μου πείτε. Η Εθνική Βιβλιοθήκη θα έπρεπε να είναι σε κάθε μικρή δημόσια βιβλιοθήκη που υπάρχει σε κάθε γωνιά της μικρής μας χώρας μέσω ενός αόρατου δικτύου που θα ένωνε αναγνώστες και βιβλία, το οποίο θα δημιουργούνταν από τους ακόμη πιο οξυδερκείς από όλους τους παραπάνω επαγγελματίες, επιστήμονες βιβλιοθηκαρίους. Γιατί οι βιβλιοθηκονόμοι είναι επιστήμονες κι όχι επιχειρηματίες με απώτερο σκοπό πάντα το οικονομικό κέρδος, απαραίτητο για την επιβίωση. Θα γίνει άραγε η Εθνική μας Βιβλιοθήκη ο οδηγός όλων των ελληνικών βιβλιοθηκών που προσπαθούν μόνες τους να επιβιώσουν με όποιον τρόπο θεωρεί η κάθε μία σωτήριο; Το νέο κτίριο είναι μια κάποια αρχή αλλά δεν παύει να είναι μόνο μια αρχή. Όλοι ανυπομονούμε να δούμε την εξέλιξή της και ελπίζουμε να υπάρξει εξέλιξη έστω κι αν αυτή χρειαστεί χρόνια πολλά.

Στη βιβλιοθήκη, αναγνώστη, δεν θα ικανοποιήσεις την ανάγκη σου για κατανάλωση αφού δεν μπορείς να αγοράσεις το βιβλίο και να το κάνεις δικό σου. Εκεί ξεχνάς την καταναλωτική σου μανία και συνειδητοποιείς ότι το βιβλίο δεν έχει μόνο έναν αναγνώστη γιατί ζει περισσότερο από εκείνον. Εκεί χαίρεσαι για την ανάγνωση και όχι για την κατοχή. Γι' αυτό μην επιδιώκεις η δημόσια βιβλιοθήκη να είναι μια ακόμη επιχείρηση.

Και μετά είναι και τα ηλεκτρονικά βιβλία, η ιστορία όμως αυτή δεν χωράει και αυτά μέσα της. Είναι από μόνα τους μια άλλη ιστορία η οποία βρίσκεται στην αρχή της και κανείς δεν ξέρει την πορεία της. Την παρακολουθούμε πάντως εμείς οι φίλοι της ανάγνωσης και την υπολογίζουμε.

Το βιβλίο ως αντικείμενο

Τον βιβλιόφιλο δεν τον ενδιαφέρει το βιβλίο μόνο για το περιεχόμενό του, τον ενδιαφέρει το βιβλίο και ως αντικείμενο και ναι είμαι μια παθιασμένη βιβλιόφιλη που μπορώ να αγοράσω ένα βιβλίο απλά και μόνο γιατί μου αρέσει εμφανισιακά. Μου αρέσουν οι παλιές εκδόσεις των προηγούμενων αιώνων, εκείνες οι δερματόδετες εκδόσεις με την χρυσοτυπία, τις παχιές σελίδες και τα ραμμένα στο χέρι τυπογραφικά τετράδια. Εκείνο το τυπογραφικό χαρτί μιας άλλης εποχής που αντέχει ακόμη όσοι αιώνες κι αν έχουν περάσει. Εκείνο το χαρτί που προτιμά το σκουλήκι, με κάνει να πιστεύω ότι είναι πιο νόστιμο κι ας μην μπορώ να το γευτώ, με την αφή όμως μπορώ να το αισθανθώ. Και τα τυπωμένα γράμματα μπορώ να αισθανθώ. Έτσι απαλά αν περάσω τις άκρες των δαχτύλων μου θα αισθανθώ το αμυδρό βαθούλωμα που άφησαν τα τυπογραφικά στοιχεία καθώς πιεζόντουσαν πάνω στο χαρτί για να σφραγίσουν τις λέξεις. Και από τα βαθουλώματα των εικόνων μπορώ να φανταστώ τον χαράκτη που τις σμίλευε με μεράκι, εκείνον τον καλλιτέχνη που με τη σειρά του συντελούσε για να δημιουργηθεί ένα άλλο έργο τέχνης, το βιβλίο. Έχω αγοράσει βιβλία γραμμένα σε ξένες λέξεις που δεν αναγνωρίζω μόνο και μόνο επειδή έχουν εκδοθεί μερικούς αιώνες πριν γεννηθώ, μόνο και μόνο γιατί παραμένουν όμορφα και μου υπενθυμίζουν την ιστορία του βιβλίου.

Σταδιακά από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά τα βιβλία άρχισαν να ασχημαίνουν γιατί κάποιοι σκέφτηκαν ότι όπου και να τυπώσεις μια ωραία λέξη θα εξακολουθεί να είναι ωραία. Σε ό,τι χαρτί, με ό,τι μελάνι, με όποια γραμματοσειρά, με όποια επιμέλεια  το ποίημα θα παραμένει ποίημα. Παράγουμε μαζικά για να ικανοποιούμε τη ζήτηση, τυπώνουμε όπως όπως σε μεγάλο τιράζ για να βγάλουμε κέρδος. Χαμηλώνουμε το κόστος, αυξάνουμε την παραγωγή, κάνουμε προσιτό το βιβλίο σε όλους. Γιατί προσιτό πρέπει να είναι μόνο το εκχυδαϊσμένο. Ικανοποιούμε την αναγνωστική ανάγκη αδιαφορώντας για το γούστο και για την ποιότητα προσβάλοντας έτσι τον ίδιο τον συγγραφέα. Τύπωσε με το κιλό Τολστόι, Ντίκενς, Όστεν γράψε το όνομα του συγγραφέα και τον τίτλο του βιβλίου με μεγάλα γράμματα, κρέμασε τα στο περίπτερο δίπλα από τις αθλητικές εφημερίδες για να τραβήξει την προσοχή κι αυτό αρκεί για να αισθανθεί υπερήφανος κάποιος που πήγε για τσιγάρα και γύρισε με Ντοστογιέφσκι, τόσο υπερήφανος που εντέλει εθίστηκε και δεν θα ηρεμούσε αν δεν συμπλήρωνε όλη τη σειρά, κάποιοι τον ονόμασαν και συλλέκτη, συλλέκτη έργων τέχνης του περιπτέρου.

Ένας εκδοτικός οίκος με το παράξενο όνομα DeAgostini συγκέντρωσε για εσένα όλα τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ακόμη κι εκείνα που ενδεχομένως να μην γνώριζες και βάλθηκε να σε αναγκάσει να χτίσεις τη βιβλιοθήκη σου κι εσύ ενέδωσες στην προσιτή τιμή και στην πολύ διαφήμιση. Εξάλλου το να γεμίσεις τα άδεια ράφια σου με βιβλία του ίδιου σχήματος και του ίδιου χρώματος φάνταζε ειδυλλιακό. Ενδεχομένως το χρώμα των βιβλίων να σε κέντρισε περισσότερο, δεν αμφιβάλλω διόλου πως ήταν κι αυτό ένα μαρκετινίστικο τρικ μιας πολυεθνικής ή ίσως απλά να ταίριαζε με το χρώμα της πολυθρόνας σου. Και κάπως έτσι κάποιοι δημιούργησαν την ιδιωτική τους ομοιόμορφη βιβλιοθήκη χωρίς ποτέ να μπουν σε ένα βιβλιοπωλείο, χωρίς ποτέ να αποκτήσουν άποψη για το ποια τελικά είναι τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Και τώρα εγώ που έχω απέχθεια για όλα αυτά τα ομοιόμορφα μπλε με κόκκινη ράχη βιβλία προσβάλω περισσότερο τον συγγραφέα από εκείνον τα τύπωσε;

Ο Κέδρος και οι άνθρωποι του

Είναι πολλές φορές που επιλέγω ένα βιβλίο μόνο και μόνο γιατί εμπιστεύομαι τον εκδοτικό οίκο. Συμπαθώ το εκδοτικό γούστο, την τυπογραφική εμφάνιση και τέλος πάντων το τυπογραφικό σήμα είναι κάτι σαν εγγύηση ότι τα χρήματα δεν θα πάνε χαμένα.
Κι αυτό είναι άθλος, είναι επιχειρηματική ευφυΐα.
Στην Ελλάδα οι περισσότεροι εκδοτικοί οίκοι είναι οικογενειακές επιχειρήσεις που περνούν από τη μία γενιά στην άλλη. Συνεχίζεται η παράδοση, οι νέες γενιές έχουν τη γνώση της ιστορίας της επιχείρησης των προγόνων τους και προσπαθούν να τη συνεχίσουν και να την εξελίξουν.
Πολλά τέτοια παραδείγματα, Ίκαρος, Εστία, Κέδρος.
Ο εκδοτικός κόσμος είναι από μόνος του μια ωραία ιστορία, άξια να ερευνηθεί και να μελετηθεί.
Συνεχίζω να παρακολουθώ ό,τι γράφεται γι' αυτές τις ιδιαίτερες πολιτιστικές επιχειρήσεις.

Πρόσφατα η αίθουσα εκδηλώσεων του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) που στεγάζεται στο όμορφο νεοκλασικό της Θεμιστοκλέους λίγο πιο πάνω από την πλατεία Εξαρχείων ονομάστηκε σε "Νανά Καλλιανέση" με σκοπό να τιμήσουν την πρώτη εκδότρια του Κέδρου που συνέφερε στη δημιουργία και ανάπτυξη του εκδοτικού οίκου του Βάρναλη, του Ρίτσου, του Τσίρκα.

Με αφορμή την εκδήλωση αυτή, η Μάρω Δούκα έγραψε ένα μικρό αυτοβιογραφικό κείμενο που αναφέρεται στην γνωριμία της με τον Κέδρο και τους ανθρώπους του. Το ολιγοσέλιδο κείμενο που εκδόθηκε από τον ΟΣΔΕΛ και ευγενικά μου ταχυδρόμησαν είναι μια ιστορία που από τις πρώτες λέξεις σε μεταφέρει στην εποχή που το βιβλίο και οι άνθρωποι του είχαν την αξία και την αναγνώριση που δικαιούνταν.
"Τι άλλο μένει εκτός από το βιβλίο; Το καλό βιβλίο, το προοδευτικό! Τι άλλο απέμεινε για να μας εμψυχώνει εκτός από τη διάθεση να διαφωτίσουμε τον κόσμο, να τον βοηθήσουμε να σκεφτεί, να κοιτάξει με αισιοδοξία το μέλλον;".
Η Μάρω Δούκα περιγράφει τα πρώτα βήματα της εκδότριας του Κέδρου, ακολουθούμε κι εμείς την πορεία της στα όμορφα στενά της παλιάς Αθήνας. Τα κτίρια που στέγασαν το βιβλιοπωλείο, τον εκδοτικό οίκο, τα σπίτια που στέγασαν την ίδια. Ομόνοια, Εξάρχεια, Νεάπολη, Κυψέλη.
Τα κτίρια ακόμη και σήμερα μένουν εκεί, στέκουν γκρίζα και σωπαίνουν. Πόσες ιστορίες εκτυλίχθηκαν μέσα τους και πόσες συνεχίζουν να εκτυλίσσονται.
Οι 44 σελίδες αυτού του κειμένου δεν αρκούν για να μάθουμε όλη την ιστορία των ανθρώπων που σε χρόνια δύσκολα εξέδιδαν αριστουργήματα, αρκούν όμως για να πάρουμε μια γεύση.
Κι ως από σύμπτωση αυτή η εκδήλωση έρχεται να συνοδέψει το θάνατο της συνεχίστριας του εκδοτικού έργου του Κέδρου, της Κάτιας Λεμπέση. Δεν αργεί ο καιρός που θα διαβάζουμε τις ιστορίες από τη δική της ζωή.

Η έκδοση του κειμένου κυκλοφορεί εκτός εμπορίου και όποιος ενδιαφέρεται να το αποκτήσει μπορεί να περάσει από το Σπίτι του Βιβλίου να το προμηθευτεί ή μπορεί να μου ζητήσει το δεύτερο αντίτυπο που έχω στα χέρια μου.

Εκδόσεις για λίγους

Ο "Λίβελος κατά της τυπογραφίας" του Filippo de Strata που αναφέρθηκε στην προηγούμενη ανάρτηση του Μαραμπού, φυλάσσεται στα Ιταλικά χειρόγραφα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας.
Σε χειρόγραφη μορφή, όπως θα ήθελε και ο συγγραφέας. Κι έτσι συνεχίζει να υπάρχει για να θυμίζει ένα επάγγελμα που έσβησε.
Όσο κι αν έψαξα δεν κατάφερα να βρω ούτε μια πληροφορία για την ελληνική μετάφραση και έκδοση της συγκεκριμένης ολιγοσέλιδης διαμαρτυρίας του Ιταλού αντιγραφέα που είδε το επάγγελμά του να φθίνει εξαιτίας της τυπογραφίας.
Ούτε μια φωτογραφία του εξωφύλλου αυτής της έκδοσης που τελικά προοριζόταν για λίγους.
Μέχρι που έφθασε ταχυδρομικώς έξω από την πόρτα μου από έναν καλό άγγελο.
Πρόκειται για μία επετειακή έκδοση των εκδόσεων ΜΙΕΤ με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 30 χρόνων από την κυκλοφορία του βιβλίου που εγκαινίασε τις εκδόσεις ("Εισαγωγή στην ελληνική παλαιογραφία" του Elpidio Mioni), η οποία κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου το 2007.
Την έχω πατήσει άλλη μια φορά με αυτές τις εκδόσεις φάντασμα που κυκλοφόρησαν εκτός εμπορίου και κανείς ποτέ δεν έγραψε τίποτα. Τότε ήμουν προπτυχιακή φοιτήτρια και μου ζητήθηκε να βρω πληροφορίες για μια έκδοση που ενώ κρατούσα στα χέρια μου φαινόταν σαν να μην είχε εκδοθεί ποτέ! Αν θυμάμαι καλά ήταν ένας κατάλογος από τις εκδόσεις του Φοίνικα του Μπάμπη Λέγγα με ανύπαρκτα βιβλία. Είναι κάποιοι εκδότες που αγαπούν το επάγγελμά τους και τους αρέσει να συνομιλούν μεταξύ τους μοιράζοντας το μεράκι τους.
Αφήνω εδώ μια φωτογραφία αυτής της έκδοσης που μάλλον είναι πολύ δύσκολο να αποκτήσει κάποιος, με πολλά ευχαριστώ για την ευκαιρία που είχα να διαβάσω τις λέξεις αυτού του αντιγραφέα σε ένα τυπωμένο κείμενο.

Βιβλίων κατάλογοι

Στις συλλογές βιβλιοθηκών με ιστορία ψάχνοντας ή καταλογογραφώντας βρίσκει κανείς πολύ ιδιαίτερα βιβλία που πάντα βάζουν σε σκέψεις για το πώς βρέθηκαν εκεί. Ένα από αυτά τα ιδιαίτερα βιβλία που συνάντησα στην πρόσφατη εργασιακή μου περιπέτεια ήταν αυτό το πολυσέλιδο βιβλίο που για την τοποθέτηση του χρειάζεται μισό ράφι, ενώ σίγουρα δεν θα δυσκολευτεί κανείς να το εντοπίσει ψάχνοντας στο ράφι. Λόγος για έναν παλιό βιβλιοκατάλογο με όμορφη βιβλιοδεσία που οι σελίδες του φτάνουν στις 1.900, αν και ο όγκος του και το βάρος του δίνουν την εντύπωση ενός μεγαλύτερου αριθμού. Φταίει το πάχος του φύλλου, αυτό το χαρτί έχει φτιαχτεί για να αντέχει αιώνες σε αντίθεση με τα σύγχρονα τυπογραφικά φύλλα που είναι λεπτά σαν τσιγαρόχαρτο και η όψη τους και το χρώμα τους μεταβάλλονται και αλλοιώνονται πριν το βιβλίο προλάβει να διαβαστεί και να περάσει από πολλά χέρια. 
Οι κατάλογοι των τυπωμένων βιβλίων είναι η πρώτη προσπάθεια οργάνωσης της πληροφορίας.
Όταν ο αριθμός των τυπωμένων βιβλίων άρχισε να γίνεται μη διαχειρίσιμος, έγιναν προσπάθειες καταγραφής όλων των εκδόσεων παγκοσμίως. Και φυσικά επειδή κανένας κατάλογος δεν χωρούσε την παγκόσμια βιβλιογραφία συνεχώς έβγαιναν νέοι εμπλουτισμένοι κατάλογοι ή προσθήκες στους παλαιότερους. Οι κατάλογοι αυτοί είναι σημαντικό εργαλείο σήμερα όταν προσπαθεί για παράδειγμα κάποιος να ταυτίσει ένα παλιό βιβλίο με λειψές πληροφορίες (ακέφαλο, κολοβό). Μέχρι και τον 19ο αιώνα τα βιβλία, χάρις στις προσπάθειες πολλών, έχουν καταγραφεί στις διάφορες βιβλιογραφίες. Ο 20ος αιώνας όμως εξαιτίας της παγκόσμιας εκδοτικής άνθησης έχει μόνο αποσπασματικά καταγραφεί. Ειδικά οι ελληνικές εκδόσεις του προηγούμενου αιώνα που κανείς ποτε δεν διαχειρίστηκε με αποτέλεσμα τώρα να φαντάζει κολοσσιαία προσπάθεια.
Και που καιρός για τέτοια τώρα.

Τα βιβλία της Πόλης

Την τελευταία μέρα της περιπλάνησης στη μαγική πόλη των πόλεων βρέθηκα στο Φανάρι με σκοπό να επισκεφθώ το Πατριαρχείο και τους θησαυρούς του, δηλαδή την εξαιρετική βιβλιοθήκη του. Βαθιά εντυπωσιασμένη τοποθετώ τη βιβλιοθήκη στις πιο όμορφες βιβλιοθήκες που έχω επισκεφθεί. Η αίθουσα που στεγάζει τα πολύτιμά τεκμήρια, η διαρρύθμισή της, ο φωτισμός και τα χρώματα, οι υπέροχες βαριές ξύλινες βιβλιοθήκες, ανταποκρίνονται άρτια στη μοναδικότητα και στην αξία των θησαυρών που φυλάσσει και ευτυχώς προφυλάσσει. Χειρόγραφα τεκμήρια με γράμματα από χρυσή μελάνη σε καλοδιατηρημένη περγαμηνή που δεν μαρτυρούν ότι η ζωή τους ξεπερνά τους 10 αιώνες. Μοναδικά παλίμψηστα που σε σημεία σημεία ο αναγνώστης μπορεί να διακρίνει τα σημάδια της προηγούμενης γραφής που σβήστηκε για να γραφεί ένα άλλο κείμενο. Ξεφυλλίζοντας τις σελίδες που αντέχουν, ο αναγνώστης έκθαμβος παρατηρεί τα ιδιαίτερα χειρόγραφα γράμματα και κάπου κάπου έχει την τύχη να βρει εικόνες, μικρογραφίες, ζωγραφισμένες με προσεχτικό χέρι και με τα πιο καλά μελάνια που αντέχουν και θα αντέχουν.
Έρευνα, επιστήμη, ιστορία, γραφή, βιβλίο, πλούτος.
Κι όλα αυτά τοποθετημένα σε ειδικά αντιόξινα κουτιά που από μακριά μιάζουν σαν παλιά δερματόδετα βιβλία, φερμένα από τη Γαλλία για τις ανάγκες αυτής της ξεχωριστής βιβλιοθήκης.   

Στο μικρό πωλητήριο εντόπισα, τελευταία στιγμή, το λάφυρο που έφερα μαζί μου ως ανάμνηση.
Πρόκειται για το βιβλίο του Αλέξανδρου Μασσαβέτα Διαδρομές στο Φανάρι, τον Μπαλατά και τις Βλαχέρνες. 
Ξεκινώντας την ανάγνωσή του στο καράβι ταξιδεύοντας για τελευταία φορά από την Πρίγκηπο στην Πόλη συνειδητοποίησα ότι πρόκειται για τον συγγραφέα του εξαιρετικού και βραβευμένου έργου η Πόλη των Απόντων. Στην εισαγωγή του ευχαριστεί ιδιαίτερα τον εκδοτικό οίκο που τον παρακίνησε για τη συγγραφή του βιβλίου με σκοπό την έκδοσή του.

Τελευταία μέρα είχαν την τύχη να ανακαλύψω αυτόν τον ιδιαίτερο εκδοτικό οίκο, τις εκδόσεις Ιστός, τον μοναδικό ελληνικό εκδοτικό οίκο που δραστηριοποιείται στην Κωνσταντινούπολη, τύχη ή ατυχία καθώς αν τον είχα ανακαλύψει νωρίτερα θα είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω καλύτερα και να τον επισκεφτώ καθώς βρίσκεται στην περιοχή που κυκλοφόρησα περισσότερο, στο Καράκιοϊ στην περιοχή του Γαλατά.
Ο "Ιστός" ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2011, μετά από μισό αιώνα εκδοτικής σιωπής ελληνόγλωσσων βιβλίων, σε μια πόλη που φιλοξένησε τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία και δραστηριοποιήθηκαν σημαντικοί Έλληνες εκδότες στις αρχές του 20ού αιώνα.
Οι ιδρυτές του, μέλη της εντελώς συρρικνωμένης Ρωμαίικης κοινότητας της Πόλης, έχουν ως στόχο την προώθηση έργων σχετικών με την Πολίτικη ιστορία. Εκδίδουν έργα στα ελληνικά, στα τούρκικα και δίγλωσσα με σκοπό να έρθει σε επαφή το τουρκόφωνο αναγνωστικό κοινό με κλασικά έργα της νεοελληνικής γραμματείας και με πρωτογενείς ιστορικές πηγές. Στην τετράχρονη εκδοτική τους δραστηριότητα έχουν μεταφράσει την Ασκητική του Καζαντζάκη, ποιήματα του Καβάφη και έργα του Βιζυηνού, του Βάρναλη, του Σεφέρη, του Ταχτσή.
Μπορώ να πω ότι εξεπλάγην ευχάριστα με αυτήν την εντελώς δύσκολη κίνηση και προσπάθεια να κρατηθεί ζωντανή μια παράδοση. Εύχομαι οι λιγοστοί Έλληνες της Πόλης και οι άνθρωποι των γραμμάτων να γνωρίσουν και να αγκαλιάσουν αυτήν την προσπάθεια και να βοηθήσουν να αναπτυχθεί με νέες και περισσότερες εκδόσεις. Και βέβαια όλοι εμείς.
Η διανομή των εκδόσεών τους στην Ελλάδα γίνεται από το βιβλιοπωλείο του ΜΙΕΤ και από τις εκδόσεις Τσουκάτου.
Και κάπως έτσι το τρίμηνο ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη ολοκληρώθηκε.
Επιστοφή στην Ελλάδα και στα προβλήματά της, μας, μου.

Νύχτες που μύριζαν θάνατο

Ο Μαραμπού θέλησε να μας μιλήσει για έναν εκδοτικό οίκο που εδρεύει στη Θεσσαλονίκη. Αν και δεν είναι τόσο γνωστός, έχει σημαντικό εκδοτικό έργο κυρίως εξαιτίας των εκδόσεων των απάντων του Νίτσε. Εξάλλου ο πολυγραφότατος εκδότης του φανερώνει την ποιότητα τόσο των κειμένων που γράφει όσο των βιβλίων που εκδίδει.

Ο Κώστας Δεσποινιάδης διευθύνει τις ιδιαίτερες και καλαίσθητες εκδόσεις Πανοπτικόν, καθώς και το ομώνυμο περιοδικό με τα ενδιαφέροντα άρθρα του. Η ιδιαιτερότητα των εκδόσεων έγκειται μόνο στην ομορφιά και το ενδιαφέρον που φέρουν τα κείμενά τους και δεν υποδηλώνει καμιά συγγραφική παθογένεια και δυσκαμψία του λόγου. Τα άπαντα του Νίτσε βρήκαν ακόμα ένα καινούριο μοντέρνο σπίτι και αυτό χαροποιεί άπαντες. Η πρώτη γνωριμία μου όμως με τις εκδόσεις, έγινε με το σημαντικό δοκίμιο του Δεσποινιάδη “Φραντς Κάφκα, ο ανατόμος της εξουσίας”, στο οποίο γίνεται λόγος για τις σχέσεις που είχε ο Κάφκα με τους αναρχικούς κύκλους της Πράγας και πώς αυτές υπεισέρχονται στο λογοτεχνικό του σύμπαν, μια διάσταση που οι επίσημοι κριτικοί του έργου του επιμένουν να αγνοούν.

Έντονα Κάφκα θυμίζουν και τα μικρά κείμενα που συγκεντρώνει ο Κώστας Δεσποινιάδης στο βιβλίο του με τον ποιητικότατο τίτλο, “Νύχτες που μύριζαν θάνατο”. Οι επιρροές του Κάφκα είναι κάτι περισσότερο από εμφανείς. Κλειστοφοβικό περιβάλλον, περίκλειστα δωμάτια και πόρτες φυτεμένες στο ύπαιθρο, υπαρξιακή αγωνία, άγνοια για το τι συμβαίνει και ταυτόχρονα υποταγή σε αυτό που συμβαίνει, μεταμορφώσεις και όνειρα. Ο Κώστας Δεσποινιάδης εντούτοις, δεν προβαίνει σε μια στείρα μίμηση του μεγάλου δασκάλου αλλά έχει αφομοιώσει την ουσία και την έχει φιλτράρει μέσα από τις δικές του εμπειρίες και το δικό του προσωπικό ύφος. Ακολουθούν δύο χαρακτηριστικές “καφκικές” ιστορίες:

Το όνειρο

Συχνά βλέπω το ίδιο βασανιστικό όνειρο.

Κάθομαι στη μοναδική καρέκλα ενός άδειου, ψυχρού δωματίου. 

Περπατώντας αργά, μπαίνει ο πατέρας μου˙ είναι γερασμένος, ντυμένος στα μαύρα, σαν πεθαμένος – μ' όλο που ολοζώντανος – και με κοιτά επιτιμητικά.

«Ποτέ δεν έγινες ο γιος που θα ήθελα», μου λέει με τόνο αυστηρό και συνάμα με κάποιο παράπονο.

Τον κοιτάω στα μάτια, κι όλο θέλω να του πω πως κι αυτός ποτέ δεν ήταν ο πατέρας που θα ήθελα, μα ένας κόμπος ανεβαίνει στο λαιμό μου, και πάνω εκεί πάντα ξυπνάω.

Ένα παιδικό χέρι

Βλέπω συχνά στον ύπνο μου άλλοτε πως έχω μεταμορφωθεί σε μια ακρίδα (ένα παιδικό χέρι με κρατά απ' τα πόδια, με πετά σ' ένα περιφραγμένο κοτέτσι, οι κότες με κυνηγάνε, κάνω απελπισμένους σάλτους, γεμάτος αγωνία, για να γλυτώσω ώσπου μια απ' αυτές με αρπάζει με το ράμφος της), άλλοτε πως έχω μεταμορφωθεί σε μυρμήγκι (το ίδιο παιδικό χέρι κρατά ένα μεγεθυντικό φακό, συγκεντρώνει επάνω μου τις ακτίνες του ήλιου καίγοντάς με), και άλλοτε πως έχω μεταμορφωθεί σε μια μικρή γκρι σαύρα (που πάλι το ίδιο παιδικό χέρι προσπαθεί να με πνίξει σε έναν κουβά γεμάτο νερό).

Πάντα ξυπνάω λυπημένος κι εύχομαι να μπορούσα να γυρίσω τον χρόνο πίσω.

Αν μη τι άλλο, είναι εκδόσεις καμωμένες με μεράκι. Είναι γραμμένες με λίγα λόγια αλλά λένε πολλά περισσότερα στους αναγνώστες που θα κάνουν τον κόπο να τις ξεφυλλίσουν. Αγαπούν τον λόγο και περιμένουν αναγνώστες με ανάλογα αισθήματα και πρόθυμα μάτια.

Ο χαράκτης και το βιβλίο

Η χαρακτική είναι μια ιδιαίτερη και δύσκολη τέχνη με μακρά ιστορία που συντρόφευε τα βιβλία από τα πρώτα χρόνια της τυπογραφίας. Εξελίχθηκε παράλληλα με την τυπογραφία και μάλιστα για να καλύψει τις μορφωτικές ανάγκες του αναγνωστικού κοινού και για να απεικονίσει καλύτερα τις πληροφορίες του κειμένου χρησιμοποιήθηκαν διάφορα υλικά που επέτρεπαν την αποτύπωση περισσότερων λεπτομερειών. Η ξυλογραφία αποτελεί την απαρχή της χαρακτικής και χρησιμοποιήθηκε για την πρώτη εικονογράφηση των έντυπων βιβλίων. Όμως, η χρήση σκληρότερου υλικού για τη χάραξη, όπως του χαλκού, έδωσε την ευκαιρία στον χαράκτη για πιο λεπτές κινήσεις και μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Πράγματι, στα πρώτα βιβλία ιατρικής η εικονογράφησή τους μέσω της χρήσης της ξυλογραφίας δεν επέτρεπε την ακριβή απεικόνιση της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος σε αντίθεση με τη χρήση χαλκογραφίας. Στη συνέχεια, η λιθογραφία και η οξυγραφία επέτρεψαν την αυθεντικότερη αναπαράσταση του κειμένου.
Ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες χαράκτες ήταν ο Δημήτρης Γαλάνης (1822-1966) ο οποίος φοίτησε στην Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού. Στο Παρίσι συναναστράφηκε με σπουδαίους Γάλλους καλλιτέχνες της γαλλικής πρωτοπορίας όπως τον Ματίς, τον Πικάσο κ.ά. Τα πρώτα καλλιτεχνικά βήματά του έγιναν μέσω της γελοιογραφίας, ενώ στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα δημιούργησε τα πρώτα του χαρακτικά που άνοιξαν το δρόμο για συνεργασία με σημαντικούς γαλλικούς εκδοτικούς οίκους. Η εικονογράφηση βιβλίων ήταν ο βασικός βιοπορισμός του και μέσω αυτού συνεργάστηκε με μεγάλους Γάλλους συγγραφείς και έγινε γνωστός στους βιβλιόφιλους.
Το ΜΙΕΤ σε συνεργασία με την Alpha Bank ερεύνησαν το έργο του Γαλάνη στην εικονογράφηση των βιβλίων και από το 2008 και έως το 2013 κατάφεραν να εντοπίσουν 152 τίτλους που η εικονογράφησή τους φέρει την υπογραφή του καλλιτέχνη. Τα αποτελέσματα της έρευνας εκδόθηκαν σε έναν τόμο που αποτελεί έναν αναλυτικό κατάλογο των έργων του με τίτλο Δημήτρης Γαλάνης. Τα εικονογραφημένα βιβλία, 1904-1962.
Τον ίδιο τίτλο έχει και η έκθεση που παρουσιάζεται στο πολιτιστικό κέντρο του ΜΙΕΤ. Στην έκθεση παρουσιάζονται χαρακτικά του Γαλάνη που, καθώς τα περισσότερα αποτελούν εικονογραφήσεις βιβλίων, αφηγούνται ιστορίες βιβλίων. Σε έναν ιδιαίτερο και προσεγμένο χώρο ακριβώς δίπλα από το Εθνικό Θέατρο, ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να ξεναγηθεί δωρεάν στην τέχνη της χαρακτικής που συντρόφευε ανέκαθεν τον έντυπο κόσμο των λέξεων.

Σελίδες από εικονογράφηση του Δ. Γαλάνη 

Διάρκεια Έκθεσης: 7 Μαΐου - 12 Ιουλίου 2014 

Πολιτιστικό Κέντρο ΜΙΕΤ / Μέγαρο Εϋνάρδου 

Αγ. Κωνσταντίνου 20 και Μενάνδρου 

 Ώρες λειτουργίας: Τρίτη έως Παρασκευή 10 π.μ.-2 μ.μ. 

Τετάρτη και Παρασκευή 6-8 μ.μ. Σάββατο 12-2 μ.μ.

Η παλιά Αθήνα μέσα σε ένα μουσείο

Τα ελληνικά τυπογραφεία του 19ου αιώνα είναι ένα κομμάτι της ιστορία των εκδόσεων που δεν παύει να με συναρπάζει.
Με αφορμή την απροσδόκητη επίσκεψη μου σε έναν χώρο που πριν από μερικές ημέρες δεν γνώριζα την ύπαρξή του θα αφήσω δύο λόγια από την ιστορία ενός πολύ σπουδαίου τυπογραφείου του προπροηγούμενου αιώνα.
Από τα πιο σπουδαία ονόματα στο χώρο των τυπογραφείων εκείνης της εποχής είναι αυτό του Ανδρέα Κορομηλά και του Ανέστη Κωνσταντινίδη, o οποίος κατά κάποιον τρόπο είναι ο συνεχιστής του έργου που άφησε ο πρώτος.
Ο Α. Κωνσταντινίδης εμφανίζεται στο χώρο του βιβλίου στις αρχές της δεκαετίας του 1860 ως ιδιοκτήτης τυπογραφείου αλλά και του πολύ σπουδαίου βιβλιοπωλείου "Ο Κοραής". Στην ουσία ο Κωνσταντινίδης κατάφερε να εξαγοράσει τις σημαντικότερες επιχειρήσεις με αποτέλεσμα να γίνει ο δυναμικότερος επιχειρηματίας των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι. Οι τιμοκατάλογοι «των παρ’ αυτού εκδοθέντων και ευρισκομένων εις μέγα ποσόν βιβλίων» μαρτυρούν τις κατηγορίες στις οποίες δραστηριοποιούνταν κυρίως ως βιβλιοπώλης αλλά και ως εκδότης.  Ο μεγαλύτερος όγκος της εκδοτικής του παραγωγής αφορούσε στο σχολικό βιβλίο, που ήταν σύνηθες φαινόμενο της εποχής, ωστόσο μέσω των μεταφράσεων διάφορων γαλλικών μυθιστορημάτων και μέσω των ανατυπώσεων ανθολογιών με ελληνικά τραγούδια κατάφερε να προσεγγίσει ένα μεγάλο μέρος του ευρέως κοινού. Η σημαντικότερη εκδοτική κίνηση του Κωνσταντινίδη είναι η έκδοση το 1901 του λεξικού της αρχαίας ελληνικής γλώσσας των Liddel και Scott. Στο εξώφυλλο του βιβλίου το όνομα του εκδότη δίδεται μαζί με τα ονόματα των ξένων συγγραφέων, οι υπόλοιποι συντελεστές της έκδοσης (μεταφραστές, επιμελητές κτλ.) αναφέρονται στον πρόλογο. Το γεγονός αυτό αναμφισβήτητα εκφράζει την βαρύνουσα σημασία που δίδεται στον εκδότη του βιβλίου την εποχή εκείνη.

Σε αναπαράσταση μιας γειτονιάς της παλιάς Αθήνας σίγουρα δεν θα μπορούσε να λείπει το τυπογραφείο των Αδελφών Κωνσταντινίδη.
Και πράγματι στο Μουσείου του Πολιτιστικού Κέντρου "Μελίνα" που βρίσκεται στην Ηρακλειδών ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να βρεθεί σε ένα παλιό Αθηναϊκό δρόμο και να πάρει μια ιδέα για τα καταστήματα που υπήρχαν εκείνη την εποχή στα νεοκλασικά της πόλης. Όλα τα καταστήματα έχουν αυθεντικά αντικείμενα της εποχής από τις συλλογές του μεγαλύτερου συλλέκτη που γνωρίζω, του Μάνου Χαριτάτου. Στην αναπαράσταση εκτός από το τυπογραφείο υπάρχει καφενείο, καπνοπωλείο, παντοπωλείο, κουρείο, φαρμακείο, κατάστημα νεωτερισμών και άλλων που ξεχνώ. Μια επίσκεψη στο χώρο αυτόν ισοδυναμεί με ένα ταξίδι στην ιστορία της πόλης.

Εικόνες των βιβλιοδετείων

Το τριήμερο που τα βιβλιοδετεία ήταν ανοιχτά να μας ξεναγήσουν στις εργασίες τους και στις ιστορίες τους, δεν χάσαμε ευκαιρία, πήγαμε να μάθουμε και να ακούσουμε.
Να γνωρίσουμε αυτό το ξεχωριστό επάγγελμα που έρχεται από τα βάθη των χρόνων συνοδεύοντας τυπογράφους και βιβλιόφιλους.
Επιλέξαμε το βιβλιοδετείο της Καλλιδρομίου και η κα. Ευαγγελία Μπίζα μας έδειξε τα μυστικά της χρυσοτυπίας. Μια καλλιτεχνική εργασία που απαιτεί λεπτομέρεια, αισθητική και συγκέντρωση. Επίσης, χρειάζονται πολλά ξενόφερτα εργαλεία με κοσμήματα, τυπογραφικά στοιχεία, ειδικές σελίδες από χρυσό αληθινό ή μη, μηχανήματα και πολλή όρεξη.
Και κάπως έτσι δημιουργούνται εκείνα τα στολίδια που κοσμούν το εξώφυλλο μαζί με τις πληροφορίες, μοναδικά για ορισμένους που θέλουν μια καταδική τους βιβλιοδεσία.
Ακόμη, μάθαμε να παρασκευάζουμε χειροποίητο χαρτί, ενώ είδαμε πως αποκαθίστανται οι σκουληκοφαγωμένες σελίδες.

Στη συνέχεια κατευθυνθήκαμε στο βιβλιοδετείο της Ζωοδόχου Πηγής που η κα. Θάλεια Μιχελάκη είχε αναλάβει να ξεναγεί τους επισκέπτες στα μυστικά της μαρμαρόκολλας. Μάθαμε τον τρόπο που δημιουργείται αυτό το ιδιαίτερο χρωματιστό χαρτί που ενώνει τη βιβλιοδεσία με το σώμα του βιβλίου ή που κοσμεί το εξώφυλλο. Με λίγα υλικά νερό ή κόλλα, χρώμα και πολλή φαντασία μπορεί κανείς να δημιουργήσει ξεχωριστά σχέδια.

 

Το Μουσείο Μπενάκη και οι εκδόσεις του

Οι εκδόσεις του Μουσείου Μπενάκη είναι γεμάτες τέχνη.
Δεν γνώριζα ότι το μουσείο είναι παράλληλα και ένα τόσο σημαντικός εκδοτικός οίκος αφού έχει πραγματοποιήσει εκατοντάδες εκδόσεις με βιβλία τέχνης αλλά όχι μόνο.
Εξαιρετικής ποιότητας εκδόσεις και όχι μόνο εξαιτίας του περιεχομένου αλλά και εξαιτίας της τυπογραφικής εμφάνισης. Καλαίσθητοι τόμοι που έχουν σκοπό να μας διδάξουν την ελληνική τέχνη: γλυπτική, χαρακτική, ζωγραφική, φωτογραφία, θέατρο, κινηματογράφος, μουσική αλλά και πολλές μελέτες.
Ένας αναλυτικός κατάλογος των βιβλίων του μουσείο βρίσκεται εδώ.
Αλλά η παράθεση τίτλων δεν συγκρίνεται με τον επιτόπιο άγγιγμα, ξεφύλλισμα των βιβλίων.
Όλες οι εκδόσεις θα βρίσκονται στο κτίριο της οδού Πειραιώς, στο 2ο μπαζάρ βιβλίων σε πραγματικά πολύ καλές τιμές, καταρρίπτοντας το μύθο ότι το βιβλίο τέχνης είναι ακριβό.
Σήμερα είναι η τελευταία μέρα που τα βιβλία διατίθενται στις τιμές αυτές.
Τα βιβλία θα βρίσκονται εκεί μέχρι τις 18.00.
Η επίσκεψη αξίζει όχι μόνο για την αγορά αλλά και για τη γνωριμία με όλους αυτούς τους σπουδαίους καλλιτέχνες του τόπου που γεμίζουν τις σελίδες των εκατοντάδων εκδόσεων του μουσείου.
Παράλληλα, στο κτήριο της οδού Πειραιώς υπάρχει η έκθεση με τίτλο Νύφες, στην οποία εκτίθενται δεκάδες νυφικά του προηγούμενου αιώνα, σε ένα ταξίδι στο χρόνο και στην ιστορία της μόδας, μια φωτογραφική έκθεση αφιερωμένη στην Μελίνα Μερκούρη και η έκθεση αφιερωμένη στη ζωή και στο έργο του Γιάννη Τσαρούχη.

Έχετε επισκεφτεί βιβλιοδετείο;

Εγώ προσωπικά δεν έχω επισκεφτεί αν και περνάω συνέχεια από αυτά τα όμορφα μαγαζάκια που ντύνουν βιβλία. Σε πολλά βιβλία μου έχω σκεφτεί να τους δημιουργήσω μια διαφορετική εξωτερική εμφάνιση, βιβλία που με μάγεψαν, με άλλαξαν, χαράχτηκαν στο μυαλό.
Αλλά πάντα τελευταία στιγμή το άφηνα λέγοντας πως είναι υπερβολή.
Όμως η δουλειά του βιβλιοδέτη, εφόσον γίνεται σωστά, είναι μια δημιουργική εργασία και σωτήρια σε ορισμένες περιπτώσεις, ειδικά για σπάνια παλαιά βιβλία διαμάντια της τυπογραφίας που δεν πρέπει να χαθούν.
Το 2011 δημιουργήθηκε η ομάδα Booklab8 που περιλαμβάνει οχτώ τεχνίτες της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας με σκοπό να προωθήσουν μια εργασία που όσο περνάει ο καιρός γίνεται σπανιότερη.
Βρίσκονται μεταξύ Εξαρχείων και Νεάπολης, της γειτονιάς δηλαδή που με έκανε να αγαπώ το βιβλίο και που ξέρεις, μπορεί κι αυτοί να έπαιξαν το ρόλο τους στην ανάπτυξη της βιβλιοφιλίας.
Αυτή η ομάδα διοργανώνει εδώ και τρία χρόνια μια βιβλιοδετική βόλτα με σκοπό να γνωρίσουμε όλα τα στάδια της βιβλιοδετικής τέχνης από κοντά. Να μπούμε, δηλαδή, σε ένα βιβλιοδετείο και να δούμε από κοντά όλη τη δουλειά, το ράψιμο, την κατασκευή εξωφύλλου, το χρύσωμα αλλά και την κατασκευή χειροποίητου χαρτιού.
Από αύριο 28/3 μεταξύ 14.00 με 20.00 αλλά και το ΣΚ μεταξύ 12.00 με 18.00 μπορούμε να επισκεφτούμε τα βιβλιοδετεία που φαίνονται στον χάρτη, να μάθουμε και να γνωριστούμε.
Σίγουρα ενδιαφέρουσα βόλτα.

Υ.Γ. Την πληροφορία για την βόλτα αυτή η Έλλη μου την έδωσε. 

Δεν με έχει αφήσει και εντελώς μόνη... 

Η εκδοτική δραστηριότητα στα χρόνια του Καβάφη. Αλεξάνδρεια 1893-1933

Για την επέτειο των 150 χρόνων από τη γέννηση του Αλεξανδρινού ποιητή έχουν διοργανωθεί πλήθος εκδηλώσεων στην μεγάλη μας πόλη.
Θα αναφερθώ στην έκθεση που εγκαινιάστηκε στις 6 Νοεμβρίου στον Πολυχώρο του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με τίτλο "Η εκδοτική δραστηριότητα στα χρόνια του Καβάφη. Αλεξάνδρεια 1893-1933".
Τα εγκαίνια της έκθεσης ήταν μια ωραία εκδήλωση που είχαν τα λόγια που λείπουν από την έκθεση. Στην αίθουσα διδασκαλίας της βιβλιοθήκης του Μεγάρου, μπροστά από ένα γυαλιστερό πιάνο, είχαν στηθεί μικρόφωνα που προορίζονταν για τέσσερα άτομα: τον Αθανάσιο Μαρκόπουλο, Διευθυντής του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, την Έφη Ανδρεάδη, επιμελήτρια της έκθεσης, την Αλεξάνδρα Χαριτάτου, κόρη του Μάνου Χαριτάτου του ΕΛΙΑ και τη λέκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρία Ρώτα. Όλοι είπαν δύο λόγια εκτός από την ακαδημαϊκό που είπε αρκετά παραπάνω ικανά να μας κατατοπίσουν και να μας διαφωτίσουν. Στο κοινό την ημέρα των εγκαινίων βρίσκονταν γνωστοί μεταξύ γνωστών σαν μια κλειστή κοινωνία που δύσκολοι μπαίνουν νέα πρόσωπα.
Σκοπός της έκθεσης είναι να προβληθεί η εκδοτική δραστηριότητα της Αλεξάνδρειας τα χρόνια που ζούσε ο Καβάφης, τα τεκμήρια που τον συντρόφευαν στην καθημερινότητά του.
Ωραία ιδέα αν και κάπως πρόχειρη η υλοποίηση της.
Όλο το υλικό που προβάλλεται είναι δανεισμένο από τη συλλογή του ΕΛΙΑ και την προσωπική συλλογή του Χαριτάτου και είναι καλό το υλικό να ξεσκονίζεται, να φροντίζεται και να μπαίνει σε τζαμένιες βιτρίνες να το βλέπει ο κόσμος, να μην μένει κλεισμένο σε σκοτεινά ράφια.

Κάθε βιτρίνα και μία κατηγορία υλικού, εφημερίδες όπως η Ελπίς, ο Κήρυξ, περιοδικά όπως η Αλεξανδρινή Τέχνη, ο Εκκλησιαστικός Φάρος, λογοτεχνικά βιβλία Ελλήνων συγγραφέων αλεξανδρινών εκδοτικών οίκων, βιβλία όλων των θεματικών κατηγοριών αλλά και παρτιτούρες, τεκμήρια που ίσως ο Καβάφης να είχε διαβάσει, να είχε δει στις βιτρίνες βιβλιοπωλείων, να είχαν αποτελέσει εν τέλει πηγή έμπνευσης για εκείνον τον μεγάλο ποιητή. Ακόμη, στην έκθεση παρουσιάζονται και κάποια χειρόγραφα του ποιητή κυρίως ποιήματα αλλά και τρία χειρόγραφα σημειώματα από το νοσοκομείο που νοσηλευόταν που λόγω τραχειοτομής αδυνατούσε να μιλήσει.
Συνοδευτικό της έκθεσης ένας κατάλογος με τα 129 τεκμήρια τα οποία περιέχει η έκθεση.
Εκεί θα είναι η έκθεση μέχρι τις 29 Νοέμβρη, Δευτέρα-Τρίτη και Πέμπτη-Παρασκευή: 10:00-18:00 Τετάρτη: 10:00-19:00 μετά όλα θα επιστρέψουν στα ράφια ή στα συρτάρια, τώρα όμως ξέρουμε την ύπαρξή τους.