Με αφορμή την Virginia Woolf

Πίσω στην Virginia Woolf, στο Γράμμα σε έναν νέο ποιητή, αυτήν την φορά με άλλη αφορμή ή καλύτερα με διάφορες άλλες αφορμές, τώρα που το διάβασα, το υπογράμμισα, το αναλογίστηκα. Για τους τρόπους που υπογραμμίζουμε τα βιβλία ίσως περισσότερα μια άλλη φορά γιατί βλέπω ότι έρχεται και επανέρχεται σαν ζήτημα που συνδέεται με την κυριότητα του βιβλίου αλλά και με τις πράξεις που τα κάνουμε δικά μας στην πράξη, πάνω στο διάβασμα.
Η μια είναι η σύνδεση, άσχετη αρχικά και φαινομενικά, μεταξύ φωτογραφίας και γραφής. Και συγκεκριμένα ενός είδους γραφής, της επιστολογραφίας. Εξαρχής, με το άνοιγμα αναρωτιέται η Woolf αν «η τέχνη της επιστολογραφίας είναι μία τέχνη νεκρή;» και αυτό αν συμβαίνει να΄ναι γιατί «Εμπιστευόμαστε τις ημιτελείς σκέψεις μας με ασύντακτες φράσεις σε ένα επιστολικό δελτάριο.» Οι καρτ ποστάλ, τα επιστολικά δελτάρια είναι ειδικά σχεδιασμένες να στέλνονται ταχυδρομικά, με το σημερινό συμβατικό ταχυδρομείο. Από την μια τους όψη εικονίζουν φωτογραφίες τόπων, αστικών και μη τοπίων, ανθρώπων, στιγμιότυπων, αντικειμένων. Μαυρόασπρες, επιχρωματισμένες, έγχρωμες, τρισδιάστατες, πλαστικοποιημένες, δίφυλλες, μουσικές, αναδιπλούμενες ακολουθούν κατακτήσεις τεχνικές και της τεχνολογίας. Μια πλατιά εφαρμογή ιδιαίτερα δημοφιλής και διαδεδομένη της φωτογραφίας.
Η άλλη όψη χωρισμένη κάθετα στα δυο, στα δεξιά έχει προβλέψει χώρο για την διεύθυνση του παραλήπτη, συχνά με τέσσερις γραμμές που υποδεικνύουν και διευκολύνουν συνάμα. Και αριστερά ο χώρος για τις μισές σκέψεις, χαιρετίσματα, συμπιεσμένα νέα, εκδηλώσεις συναισθημάτων, αποδείξεις ταξιδιού και εντυπώσεων. Λόγια ανοικτά, απροστάτευτα, να μπορούν να διαβαστούν από τον καθένα έως ότου φτάσουν στον προορισμό τους. Καθόλου ιδιωτικά, αντίθετα προκλητικά δημόσια, όπως και η φωτογραφία άλλωστε. Οριζόντια ή σπανιότερα και κάθετα εκεί που χωρίζουν τα μέρη μια περιγραφή της φωτογραφίας, ίσως το όνομα του φωτογράφου, μια χρονολογία. Γραμματόσημο, σφραγίδες που βλέπει ο δέκτης και όχι ο πομπός. Η φωτογραφία με τα λόγια υπέσκαψαν τα θεμέλια της επιστολογραφίας, άλλαξαν τον τρόπο επικοινωνίας. Έφεραν κάτι νέο, την εικόνα, και πήραν κάτι, τα πολλά γραμμένα.

Η δεύτερη σύνδεση έχει να κάνει με το λογοτεχνικό είδος που επιλέγει η Virginia Woolf για να διατυπώσει τις σκέψεις της, το επιστολικό. Υπάρχει ήδη μια παράδοση στο είδος μεταβίβασης προσωπικών απόψεων πάνω στο ζήτημα της έμπνευσης και της συγγραφής με την μορφή επιστολής (ενδεικτικά αναφέρονται οι Αντόν Τσέχοφ, Η τέχνη της γραφής. Συμβουλές σε ένα νέο συγγραφέα, ανθολόγηση [από επιστολές του] Πιέρο Μπρουνέλλο, μετ. Βασίλης Ντινόπουλος, Πατάκη, Αθήνα 2007, και Rainer Maria Rilke, Γράμματα σ’ ένα νέο ποιητή, μετάφραση Μάριου Πλωρίτη, Ίκαρος) και έπονται χρονολογικά άλλες εκδόσεις (Μάριο Βάργκας Λιόσα, Επιστολές σ’ ένα νέο συγγραφέα, μετ. Μαργαρίτα Μπονάτσου, Καστανιώτη, 2001). Γραμμένο σαν γράμμα σε ύφος προσωπικό, με χαλαρό ειρμό, σε απλούστερη γλώσσα, μικρό σε μέγεθος, με μια αμεσότητα που χαρακτηρίζει τα γράμματα. Έτσι οι συμβουλές, τα νομίζω, οι υποδείξεις, ακόμα και οι διδακτικές νουθεσίες πέφτουν πιο μαλακά, δεν πληγώνουν.
Η παράδοση επιστολικής παρουσίασης γενικότερα έχει την ιστορία της, έχει λειτουργήσει εκπαιδευτικά, όπως στην περίπτωση των εγχειριδίων εμπορικής αλληλογραφίας, έχει αναδείξει τις άγνωστες προσωπικές πλευρές και σχέσεις ανθρώπων, επώνυμων μα και ανώνυμων, έχει εξελιχθεί σε λογοτεχνικό είδος καθώς ήταν η ανταλλαγή επιστολών υπήρξε η βάση για το μυθιστόρημα. Φέρνει ακόμα και σήμερα την σφραγίδα του αυθορμητισμού και εξακολουθούν να γράφονται γράμματα από παιδιά προς τον Θεό, τον Άγιο Βασίλη, τους γονείς και τους δασκάλους, τους μεγάλους του πλανήτη.
Όσον αφορά τα ελληνικά επιστολάρια, όλων των χρήσεων, λίγο έχουν μελετηθεί ιστορικά και φιλολογικά και σαν αποτέλεσμα λίγα είναι γνωστά για την κυκλοφορία τους, τον τρόπο προσέγγισής τους από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό.
Γράμματα, ραβασάκια, τηλεγραφήματα, μηνύματα ηλεκτρονικά, αναρτήσεις, σχόλια....