Ζοζέ Σαραμάγκου, Μικρές αναμνήσεις: αυτοβιογραφία, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2008, 140 σ.

Και ξανά για αυτό που ονομάζεται δημιουργική γραφή. Την γραφή που βγάζει το γράψιμο από τα όρια της καθημερινότητας με τις πρακτικές της όψεις, δεν λέω απαραίτητες για την ανθρώπινη λειτουργία, και την μετατρέπει σε τέχνη, εξίσου απαραίτητη, σε διαστάσεις αποστασιοποιημένες, λυτρωτικές, προφητικές... Θέμα ατελείωτο, μαγικό, μυστηριώδες, άλυτο. Τόσοι και τόσοι δημοφιλείς συγγραφείς έχουν γράψει για την «συνταγή» τους και πάλι απάντηση δεν έχει δοθεί (ίσως γιατί δεν υπάρχει μια απάντηση, σίγουρα δεν υπάρχει μια και μόνη απάντηση). Η γραφή διδάσκεται σε όλα τα εκπαιδευτικά επίπεδα, από το δημοτικό έως και το μεταπτυχιακό, εξετάζεται (που μου φαίνεται τρομερά αστείο) χωρίς στην ουσία του να μεταδίδεται. Οι εκθεσάδες, η ειδική κατηγορία καθηγητών που διδάσκουν έκθεση, χρεώνουν σε άλλη βάση, υψηλότερη κατά πολύ, για να δείξουν στους μαθητές τους κανόνες και τις συμβάσεις του να διατυπώνουν την σκέψη τους (και εδώ ένα ερωτηματικό αν διατυπώνουν την δική τους ή εκείνη που αναμένεται). Ενώ η δημιουργία κρύβεται ακριβώς στις ανατροπές των κανονισμών και των παραδεδεγμένων και η επανάληψη είναι εχθρός της. Η καθιέρωση του σπασίματος της φόρμας οδηγεί σε αναδιαμόρφωση των συνόρων των κανόνων, έως ότου στεγανοποιηθεί για να την ξανασπάσει ο δημιουργός μιας επόμενης γενιάς.
Ένας νομπελίστας συγγραφέας ο Ζοζέ Σαραμάγκου που αν και αρκετά έργα του έχουν μεταφραστεί στην ελληνική γλώσσα (τουλάχιστον δέκα τίτλους διαβάζω στο πίσω αυτί του βιβλίου), δεν έχω διαβάσει εξαντλητικά. Ενδεικτικά μόνον. Είναι στο μακρύ αναγνωστικό πρόγραμμα του μέλλοντος…
Απρόθυμος εξομολογητής μου κάνει κάπως. Δεν είναι και τόσο δοτικός. Το γράψιμό και το ύφος του δεν μοιάζει με αλλού. Οι αναμνήσεις μικρές, σύντομες –ο ίδιος το τιτλοφορεί έτσι. Το αιτιολογεί, είναι «οι μικρές αναμνήσεις απ’ όταν ήμουν μικρός, απλά.» (σ. 35). Μιλάει για τα τοπία που καθρέφτισαν και αμπάρωσε στην παιδική ματιά του, τοπία της ανοικτής φύσης και αστικά, αλλά και ανθρώπινα (η γιαγιά και ο παππούς του, οι γονείς, συγγενείς και γείτονες), που τον χάραξαν αλλά μάλλον από αυτά που δεν τους κρατά κακίες για κάτι. Πολλά γράφει για τις μετακομίσεις από γειτονιά σε γειτονιά και κατά συνέπεια από σχολείο σε σχολείο. Είναι εκεί αυτά που παρακολούθησε, η εκπαιδευτική του πορεία, η σημασία των βιβλίων και του κινηματογράφου (μανία με το πανί είχε και ο Stephen King) και του αναγνωρίζει πλοκές και εικόνες.
Μέσα από την διήγηση ψάχνω για εκείνες τις προτάσεις που κρατάνε ένα απόσταγμα. Εντοπίζω ορισμένες, όχι όσες ανέμενα σε ποσότητα. Αλλά και αυτές, με αποζημιώνουν στην τελική. Φτάνω στο σημείο να τον φτιάξω όταν ήταν μικρός, ένα έργο παίζει στο μυαλό μου και μου κάνει.
«Έτσι είναι τα καλά μαθήματα, αυτά που διαρκούν ολόκληρη ζωή, αυτά που μας γραπώνουν απ’ τον ώμο την ώρα που είμαστε έτοιμοι να παραδοθούμε. (σ. 32). Παραλλαγή του ο δάσκαλος είναι εκεί όταν ο μαθητής είναι έτοιμος να μάθει.
Για την μνήμη που ανασύρεται μια παρομοίωση υγρή «… θαμμένα για χρόνια ολόκληρα κάτω από κατολισθήσεις λησμονιάς, άναψαν υπάκουα στα βάθη της μνήμης όταν τα επικαλέστηκε, σαν σημαδούρα από φελλό που ξαφνικά ξεκόλλησε από συνονθύλευμα της λάσπης και ανασύρθηκε από το βυθό του νερού.» (σ. 38) Μα δεν είναι και σίγουρος για την διαδικασία της μνήμης, και ιδιαίτερα εκείνης που πάει στα παλιά. Είναι δική μας ολοδική μας ή δανεική, ή λίγο από τα δυο, αναπλασμένη με βοήθεια. Αναρωτιέται αν «κάποιες από τις αναμνήσεις είναι πράγματι δικές μου ή αν ήταν απλώς ξένες ενθυμήσεις επεισοδίων όπου ασυνείδητα εγώ συμμετείχα και τα οποία έμαθα πολύ αργότερα όταν μου τα αφηγήθηκαν άνθρωποι που ήταν παρόντες, ή…» (σ. 60). Και επανέρχεται «Πολλές φορές ξεχνάμε αυτό που θα θέλαμε να μπορούσαμε να θυμηθούμε, άλλες φορές, έμμονα επαναλαμβανόμενες, ξυπνούν στο παραμικρό ερέθισμα κι έρχονται απ’ το παρελθόν εικόνες, σκόρπιες λέξεις, αστραπές, εκλάμψεις, χωρίς να υπάρχει εξήγηση, δεν τις προσκαλέσαμε, αυτές όμως είναι εκεί.» (σ. 133).
Στέκομαι στην ανάγνωση του τυπωμένα συνδρομητικά μυθιστορήματος της δεκαετίας του 1920 Μαρία, η Νεράιδα των Δασών. Πριν ο Σαραμάγκου μυηθεί στην «ντελικάτη τέχνη της αποκωδικοποίησης των ιερογλυφικών», μαζί με την μητέρα του που ποτέ της δεν έμαθε αυτήν την τέχνη, την ανάγνωση, άκουγαν και ταξίδευαν σε έναν κόσμο αλλότερο γεμάτο απιθανότητες που γίνονταν πραγματικότητα.
Συγκινητική η συνειδητοποίηση της αναγνωστικής ικανότητας που δεν αναγνωρίζει καν, καθώς δεν κατανοεί το περιεχόμενο της εφημερίδας. Συλλαβίζει και όταν πιάνει μια γνωστή λέξη «ήταν σαν να έβρισκα στο δρόμο ένα σήμα που μου έλεγε πως πήγαινα καλά, πως ακολουθούσα τη σωστή κατεύθυνση.» (σ. 93). Οι εικόνες, τα πρόσωπα και οι καταστάσεις που τροφοδότησαν μέρος από τα γραψίματά του, αλήθειες, ψέματα, φαντασιακά, επινοήσεις, λογικοποίηση, αλλού πιο φανερά αλλού ανάμεσα στα διάφορα.

Και τώρα που το ξαναδιάβασα διαγώνια για να πω αυτά τα λίγα μου φαίνεται ότι δίνει περισσότερα από όσα έπιασα αρχικά, για μια φορά ακόμα μου συμβαίνει (και στο βάθος χαίρομαι). Δεν είναι συναισθηματικά και κρατάει μια απόσταση –που υπάρχει από μόνη της λόγω χρόνου– έχει και την αίσθηση του ξεπερασμένου, του αστείου, μια αδιόρατη ενόχληση τύπου συστολή που μιλάει για τον εαυτό του.