Ένας Χαλεπάς σε καιρούς χαλεπούς!

Ο Μαραμπού διάβασε τη βιογραφία του Γιαννούλη Χαλεπά και μας έστειλε εντυπώσεις, αλλά αυτή τη φορά το θεώρησα μεγάλη σύμπτωση καθώς από καιρό είχα σκοπό να δω την θεατρική παράσταση «Γιαννούλης Χαλεπάς: η κοιμωμένη μου». Έτσι αποφάσισα να «πειράξω» την ανάρτηση του Μαραμπού τοποθετώντας πρόσθετες πληροφορίες σε παρενθέσεις, τις οποίες αποκόμισα από την θεατρική απόδοση της ζωής του.

Ο Γιαννούλης Χαλεπάς διέθετε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στους τραγικούς ήρωες της αρχαιότητας (συνεπώς μια παράσταση για τη ζωή του θυμίζει πολύ αρχαίο δράμα). Το πιο γνωστό και διαδεδομένο του έργο είναι η Κοιμωμένη, το επιτύμβιο άγαλμα στο τάφο της Σοφίας Αφεντάκη στο Ά Νεκροταφείο Αθηνών,  κυρίως γιατί αυτό το έργο σηματοδότησε την έναρξη του εγκλεισμού του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας και στιγμάτισε τον ίδιο ως έναν τρελό και ανισόρροπο άνθρωπο (στο έργο αναφέρεται ότι ο Χαλεπάς είχε γνωρίσει τυχαία την Αφεντάκη που η μορφή της τον μάγεψε. Σμιλεύοντας το επιτύμβιο άγαλμά της ερωτεύτηκε μέσα από την τέχνη του την αγαλματένια φιγούρα της νεκρής).

Ο Χαλεπάς γεννήθηκε το 1851 στον Πύργο της Τήνου, ένα μικρό χωριό που επιβιώνει από την κατεργασία του μαρμάρου και την πώλησή του σε γειτονικές ή περισσότερο μακρινές αγορές. Ο μικρός Χαλεπάς εντυπωσιάζεται από το μάρμαρο και επιδίδεται στην σμίλευσή του, φτιάχνοντας μικρά αριστουργήματα τα οποία έλκουν συχνά τις σκωπτικές παρατηρήσεις και τις επιπλήξεις των οικείων του. Η τέχνη του πατέρα του και των περισσοτέρων συγχωριανών του σημαίνει αδιάκοπο και σκληρό κάματο – «γι' αυτούς η “άλλη τέχνη” δεν υπήρχε παρά μόνο ως πολυτέλεια, ιδιοτροπία ή και τρέλα· το ίδιο έκανε» (ο πατέρας του Ιωάννης είχε μεγάλη επιχείρηση μαραμαρογλυπτικής η οποία τον ανάγκαζε να απουσιάζει εκτός Ελλάδος αφήνοντας την οικογένεια στα χέρια της μάνας).

Ο γλύπτης αρνείται την καριέρα του εμποράκου (που το επέβαλε η οικογένειά του) και καταφέρνει να γραφτεί στο Σχολείο των Τεχνών στην Αθήνα όπου μετακομίζει με την οικογένειά του (στη θεατρική παράσταση η οικογένεια παραμένει στην Τήνο γεγονός που φέρει αντιδράσεις από τη μητέρα που θεωρεί ότι η τέχνη απομακρύνει από εκείνη το γιο της) και αργότερα με την βοήθεια υποτροφίας από το Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας της Τήνου, εγγράφεται στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου. Εκεί διαπρέπει γρήγορα, απαλλαγμένος από την ασφυκτική μέγγενη της μικρής κοινωνίας του και της δύσκαμπτης κριτικής του εγχώριου καλλιτεχνικού κόσμου (το γλυπτό του «Το παραμύθι της πεντάμορφης» αποσπά το πρώτο βραβείο γλυπτικής της Ακαδημίας του Μονάχου).
Ένας καινούριος κόσμος χτίζεται γύρω του, ο οποίος όμως, δύο χρόνια αργότερα, γκρεμίζεται με πάταγο, όταν η διακοπή της υποτροφίας του τον αναγκάζει να γυρίσει στην Αθήνα. Όπως επισημαίνει με έμφαση η συγγραφέας του δοκιμίου, Λήδα Καζαντζάκη, «υποθέτουμε πως ο άλλος καλλιτέχνης, που πήρε τη θέση του Χαλεπά, διέθετε τα προσόντα που απαιτούνται σ' αυτές τις περιπτώσεις... Αυτά δεν αντισταθμίζονται ούτε με βραβεία ούτε με επαίνους ξένων καθηγητών, όσο φημισμένοι κι αν είναι. Έτσι λειτουργούσαν τα πράγματα τότε, έτσι λειτουργούν ακόμα και τώρα. Σ' αυτό δεν έχουν αλλάξει πολλά».

Οι προσπάθειες να ανεξαρτητοποιηθεί και να αναγνωριστεί καλλιτεχνικά αποτυγχάνουν. Μόνο μερικές παραγγελίες ιδιωτών δίνουν διέξοδο στην έκφραση. Δουλεύει 20 ώρες την ημέρα στο υπόγειο του σπιτιού των γονιών του. Η φυγή μέσω της τέχνης. Η μητέρα θεωρεί υπερβολικό να δουλεύει τόσο πολύ, εξωφρενικό, ένα είδος τρέλας. Ο γλύπτης καταβυθίζεται στην κατάθλιψη, αποπειράται να αυτοκτονήσει, δουλεύει εξαντλητικά· γόνιμο έδαφος για να καλλιεργηθεί από τους οικείους του και τους γνωστούς, η εικόνα του παρανοϊκού, του ψυχικά ασθενούς. Επιστρέφει στην Τήνο και τίθεται υπό την γονεϊκή κηδεμονία. Το 1888 ο πατέρας του αποφασίζει τον εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο Κέρκυρας.

«Ορκιζόμεθα ότι ο Γιαννούλης Χαλεπάς έπαθεν τας φρένας, το πρώτον, κατά το 1879 έτος. Τα πρώτα της φρενοπαθείας συμπτώματα ήταν γέλως άνευ λόγου, φόβοι, ενίοτε περί της ζωής του, ενίοτε επετίθετο κατά του πατρός του και των οικείων του. Ακολούθως απεπειράθη πολλάκις ν' αυτοχειριασθεί. Εγένετο χρήσις της οικείας θεραπείας άνευ αποτελέσματος. Προϊόντος μάλιστα του χρόνου, έβαινε και βαίνει επί τα χείρω. Ώστε ήδη καθίσταται επικίνδυνος, διότι όχι μόνον κατά των γονέων και οικείων επιτίθεται, αλλά και κατά του τυχόντος: ώστε ο πατήρ του είναι αναγκασμένος να τον έχει αδιαλείπτως υπό φρουράν. Λάβοντες υπ' όψιν, τα ανωτέρω βεβαιούμεν ότι είναι απολύτος ανάγκη η εισαγωγή τούτου εν τίνι φρενοκομείω προς αποφυγήν απευκταίου».

(Κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού του στο ψυχιατρείο του απαγόρευαν να σχεδιάζει και να πλάθει και του κατέστρεφαν οτιδήποτε δημιουργούσε, γεγονός που επιβάρυνε την ψυχική κατάσταση του καλλιτέχνη που η μόνη διέξοδός του ήταν η τέχνη του.)         

Με τον θάνατο του πατέρα του το 1902, ύστερα από 14 χρόνια εγκλεισμού, εγκαταλείπει το ψυχιατρείο Κέρκυρας για το πιο οικείο ψυχιατρείο του πατρικού σπιτιού του με δεσμοφύλακα την μητέρα του (η καταπίεση της μητέρας ήταν χειρότερη από αυτή που είχε να αντιμετωπίσει στο ψυχιατρείο). (Το 1916 πεθαίνει η μητέρα του και ο καλλιτέχνης ζει απομονωμένος στην Τήνο εντελώς ξεκομμένος από την τέχνη του, βόσκει πρόβατα και αντιμετωπίζεται ως ο τρελός του χωριού. Χωρίς να διαθέτει τα εργαλεία που χρειάζονταν για να συνεχίσει την τέχνη του αρχίζει ξανά να ασχολείται με τη γλυπτική. Το έργο του γίνεται γνωστό στην Αθήνα και αρκετές προσωπικότητες της εποχής τον επισκέπτονται στην απομόνωσή του. Το 1930 μετά από πιέσεις της ανιψιάς του, Ειρήνη Χαλεπά, εγκαθίσταται στην Αθήνα όπου ζει τα τελευταία του οχτώ χρόνια).

 

Τα γλυπτά της (δημιουργικότερης μετά το θάνατο της μητέρας) περιόδου χάνουν την επιρροή του κλασικισμού που διακρίνουμε στην Κοιμωμένη του 1879 και γίνονται περισσότερο άγρια, εκφράσεις μιας έντονης προσωπικής αγωνίας,  μοντέρνα, σχεδόν κυβιστικά, ακολουθώντας το ευρωπαϊκό ρεύμα της εποχής. Χαρακτηριστικό δείγμα είναι ο καθιστός Οιδίποδας που ομοιάζει εκπληκτικά με τον Σκεπτόμενο άνθρωπο του Ροντέν.

info:

Λήδα Καζαντζάκη (2007). Γιαννούλης Χαλεπάς: Ο σμιλευτής της αγωνίας, εκδόσεις Ηλέκτρα, σ.72.

Γιαννούλης Χαλεπάς, η Κοιμωμένη μου

ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΕΠΟΧΕΣ Κυψέλης 15, Κυψέλη
Συγγραφέας: Γιώργος Χριστοδούλου
Σκηνοθέτης: Γιάννης Μόρτζος
Ηθοποιοί: Γιούλη Ζήκου, Πέτρος Αποστολόπουλος, Λήδα Κατσούδη
3 Οκτωβρίου μέχρι 22 Δεκεμβρίου
Πέμπτη – Παρασκευή – Σάββατο στις 21:30. Κυριακή στις 19:30
Εισιτήρια: Πέμπτη: 10 ευρώ, Παρασκευή και Σάββατο: 18 ευρώ, Κυριακή: 15 ευρώ. Φοιτητικό: 10 ευρώ, άνεργοι δωρεάν (υποχρεωτική αγορά ενός προγράμματος αξίας 5 ευρώ).